یکی از عوامل زمینه ساز سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان که منشاء ژنتیکی دارد و مستعدکننده محسوب می شود، ولی در برخی افراد به عامل روآوری تبدیل می شود و سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان توسط مادر در دوران بارداری و شیردهی که فرزند را معتاد، معلول و در برخی موارد به هلاکت می رساند از موارد دیگر است.

طبابت خانگی با استفاده از مواد افیونی که عمدتا تریاک است و هنوز در برخی شهرها و روستاهای کشور اعمال می شود، معتاد بودن یکی از افراد در خانواده که اعضای آسیب پذیر خانواده از او تبعیت می کنند و متزلزل بودن خانواده که باعث اضطراب اعضاء می شود و آنها به ویژه نوجوانان و جوانان را برای کسب آرامش به استعمال مواد مخدر و روان گردان سوق می دهد از جمله این عوامل مستعد کننده است.

 خانواده بی بند و بار و هوس باز که فرزندان را نیز هوس باز و بی اعتنا به ارزش های اجتماعی بار می آورد، خانواده بی اعتنا به مذهب و آداب فرهنگ اصیل ایرانی و امور مذهبی که باعث بی اعتنایی فرزندان به این امور می شود از عوامل دیگر روی آوری به سو مصرف مواد مخدر است، چراکه در تحقیقات متعدد تأیید شده افراد مذهبی کمتر به سوء مصرف مواد مخدر رو می آورند.

همچنین، خانواده پرتنش که اعضاء برای فرو نشاندن خشم خود به استعمال مواد مخدر آرام بخش پناه می برند، جدایی پدر و مادر ولو اینکه به صورت طلاق پنهان باشد و به طلاق ثبت شده، منجر نشده باشد، روا داشتن تبعیض بین فرزندان در خانواده توسط والدین و افراد الگو که باعث روان رنجوری فرزندان می شود و به طرف سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان می روند.

گفتنی است، در دسترس بودن مواد مخدر و روان گردان و آلوده بودن محیط زندگی به این مواد که برای نوجوانان و جوانان کنجکاو و لذت جو، وسوسه انگیز است و معاشرت با دوستان ناباب و فشار گروه همسالان نیز برخی از مهمترین علل روی آوری به مخدرهاست.

بی اطلاعی از زیان های مواد مخدر بر اثر عدم آموزش در برنامه های درسی، فوق درسی در مراکز آموزشی در سطح ابتدایی، متوسط و عالی نیز باعث بی توجهی افراد به آثار زیان بار سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان می شود.

آشنا نبودن نوجوانان و جوانان با مهارت های زندگی بومی که آنان را منزوی و سرخورده کرده و آنها را به سوی سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان می کشاند و مطالعه نوشته ها و دیدن و شنیدن فیلم ها و سخنان برخی برنامه های بدآموز که افراد آسیب پذیر را به سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان تشویق می کنند از عوامل دیگر محسوب می شود.

همچنین، فعالیت معلمان و استادان مشکل دار و غیرمتدین در کادر آموزش و پرورش و در سطوح عالی که باعث انحراف یا روان رنجوری دانش آموزان و دانشجویان می شود و آنها را به طرف سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان سوق می دهد و شرکت نکردن دانش آموزان در کارهای فرهنگیِ گروهیِ مراکز آموزشی و پرورشی که منجر به منزوی شدن آنها می شود.

غفلت استادان، معلمان و مربیان از تقویت مبانی دینی و اخلاقی دانش آموزان و دانشجویان که باعث بی اعتنایی آنها به مسئولیت هایشان در قبال مذهب و جامعه می شود و بداخلاقی و تضییع حق دانش آموزان و دخالت دادن مشکلات شخصی درباره دانش آموزان توسط کادر آموزشی، پرورشی و انضباطی که به روان رنجوری دانش آموزان و دانشجویان منجر می شود.

بیکاری، فقر مالی، فقر اجتماعی و فقر اخلاقی، برقرار نبودن عدالت اجتماعی در جامعه که باعث سرخوردگی و ناراحتی افراد و به خصوص نوجوانان و جوانان می شود، خالی ماندن اوقات فراغت از برنامه های جذاب، سالم و سرگرم کننده که افراد را به یافتن نوعی سرگرمی ولو نامعقول و نامشروع سوق می دهد و این قبیل افراد به سوء مصرف مواد توهم زا یا مواد مورد سوء مصرف دیگر پناه می برند.

پخش و نشر برنامه هایی توسط رسانه های جمعی که خشونت، بی بند و باری و ارتکاب به ناهنجاری ها و جرایم را به شنونده، بیننده و خواننده القا می کنند، باعث روآوری فرد به ارتکاب جرایم و ناهنجاری ها از جمله سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان می شود.

ریاکاریِ برخی مسئولان و الگوهای اجتماعی در گفتارها و رفتارهایشان که برای مردم به ویژه جوانان و نوجوانان یأس آور و نفرت انگیز است و باعث انحراف آنها می شود از سوی دیگر عدم ارزیابی علمی از برنامه هایی که گه گاه در مورد جمع آوری کوتاه مدت معتادان از جامعه اجرا می شود و در مدت زمان کوتاه دوباره بدون ترک اعتیاد، به جامعه برمی گردند، آشنا نکردن خانواده ها، مسئولان و مدیران مراکز آموزشی و کارگاه ها با شیوه های پیشگیر اولیه از اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان و آموزش ندادن گروه های در معرض خطر در اوضاع و احوال حاکم بر جامعه به منظور تقویت مقاومت در برابر خواسته های نامشروع دیگران و ادامه زندگی سالم همچنین گریزان بودن از محیط های خانوادگی، آموزشی و کاری که ممکن است منجر به فرار از خانه یا اخراج از مراکز آموزشی و کاری می شود از دیگر عوامل است.

طبق این گزارش، نداشتن هدف مشخص در زندگی، خودباوری کم، ضعف نفس، پرخاشگری، هوسرانی، کم تجربگی، افسردگی و برخی رویدادهای تأثرانگیز، بزرگ نمایی اغراق آمیز زیان های مواد مخدر و روان گردان و ترساندن غیرواقعی افراد در اطلاع رسانی ها که در دراز مدت باعث سلب اعتماد آنها می شود، افراد را در معرض ابتلا به مخدرها قرار می دهد.

گفتنی است؛ توجه نکردن اولیا و مربیان به بحران های سنی در نوجوانان و جوانان و تدوین نشدن و عدم اجرای کامل برنامه های کاربردی پیشگیری های همگانی، انتخابی، موردی و در نهایت کاهش آسیب در مورد سوء مصرف کنندگان مواد مخدر و روان گردان که باعث آغاز و استمرار سوء مصرف، اعتیاد مزمن و عود به استعمال در افراد در حال ترک می شود.

مهیا کردن زندگی تجملی یا فراهم نکردن امکانات یک زندگی متعارف، به ویژه برای نوجوانان و جوانان و تلقین بی لیاقتی و ناتوانی در حل مشکلات، به نوجوانان و جوانان و توجه نکردن اولیا به موقعیت آنها از عوامل دیگر مستعد کنند برای اعتیاد محسوب می شود.

تاکید می شود انگیزه های زمینه ساز ِ رو آوری به سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان منحصر به آنچه عنوان شده نیست، چنان که در برخی افراد لذت جویی و شهوت رانی عامل مهمی برای سوء مصرف است.

ضمن آنکه عوامل یاد شده با سوء مصرف مواد مخدر تعامل دارند بدین معنا که سوء مصرف مواد مخدر همیشه معلول نیست و گه گاه عامل برخی آسیب های دیگر واقع می شود. آسیب های اجتماعی با یکدیگر ارتباط معنادار دارند که البته سه آسیب مهم بیکاری، اعتیاد و فقر از اولویت برخوردارند.

 در یک تحقیق آمده است 81 درصد جامعه مورد بررسی «بیکاری»، 56 درصد «اعتیاد»،47 درصد «فقر» را از 28 آسیبی که جامعه ایران به آنها مبتلاست و دارای اولویت هستند مهم تر دانسته و معتقدند که اقدام برای کاهش آنها ضرورت و از اولویت ویژه ای برخوردار است و بدیهی است مادام که این عوامل ریشه کن نشوند، نمی توان انتظار داشت که برنامه های فرهنگی بهداشتی پیشگیری اولیه در حد مطلوب مفید واقع شوند واهداف این برنامه ها تحقق پذیرد.

برهمین اساس و به ویژه که در عصر حاضر آسیب های دنیای مجازی و بدآموزی های ماهواره ها و اینترنت نیز به آسیب های اجتماعی جامعه ایرانی افزوده شده است. از سویی باید توجه داشت که آسیب های اجتماعی مانند حلقه های زنجیر متصل، مرتبط و در حال تاثیر و تاثرند و بیان اینکه کدام عامل و کدام معلول یا کدام پدید آورنده و باعث بروزِ دیگری است، در اغلب موارد کاری دشوار می شود.